(On)voldoende naar goed: VS1 Veiligheid

In de blogreeks ‘(On)voldoende naar goed’ gaan we in elke editie in op een standaard uit het onderzoekskader van de Inspectie van het Onderwijs. We geven je praktische tips om invulling te geven aan de wettelijke basiskwaliteit. Deze keer: VS1 Veiligheid.

De standaard VS1 Veiligheid heeft te maken met het waarborgen van een veilige omgeving voor leerlingen. Wat houdt deze standaard nu echt in, en wat zijn belangrijke aandachtspunten? Je leest er meer over in deze blog!

VS1 Veiligheid in het waarderingskader van de inspectie

In het onderzoekskader is de omschrijving van VS1 als volgt: “De school zorgt voor een veilige omgeving voor leerlingen.” De standaard is in het primair en voortgezet onderwijs identiek. Bij de standaard horen meerdere deugdelijkheidseisen. Dit is een aardig stuk tekst, waar best wat elementen bij komen kijken. Om dit concreter te maken, splitsen we VS1 op in zes losse onderdelen:

• De school zorgt voor de sociale, fysieke en psychische veiligheid van de leerlingen op school gedurende de schooldag. Dit blijkt onder andere uit de beleving van de veiligheid en het welbevinden van de leerlingen op school. De school monitort dit ten minste jaarlijks met een gestandaardiseerd instrument. Een school is veilig als de sociale, fysieke en psychische veiligheid van leerlingen niet door handelingen van anderen wordt aangetast.
• De school heeft een veiligheidsbeleid beschreven dat bestaat uit een samenhangende set van maatregelen. Het beleid is gericht op het voorkomen, afhandelen, registreren en evalueren van incidenten, en de school voert dat beleid ook uit.
• Als de uitkomsten van de monitoring van de beleving van de veiligheid daartoe aanleiding geven, treft de school maatregelen om de situatie te verbeteren.
• De school voorkomt, zoveel als mogelijk, (digitaal)pesten, agressie en geweld in elke vorm en treedt zo nodig snel en adequaat op. Dat geldt ook bij uitingen die strijdig zijn met basiswaarden van de democratische rechtsstaat, zoals discriminatie en onverdraagzaamheid.
• De school heeft een persoon aangesteld die voor ouders en leerlingen het aanspreekpunt is in geval van pesten en die het beleid tegen pesten coördineert.
• De school hanteert de meldcode Huiselijk geweld en kindermishandeling. Daarnaast komt de school de verplichtingen na rond het melden, overleggen en aangifte doen van zedenmisdrijven.

De Staat van het Onderwijs over veiligheid

In De Staat van het Onderwijs 2024 was veiligheid een belangrijk onderwerp. Een positief punt is dat 98% van de PO-scholen en 93% van de VO-scholen in steekproef-kwaliteitsondezoeken met een voldoende tot goed werden beoordeeld op de standaard VS1 Veiligheid. Uit de monitoring komen tegelijkertijd twee belangrijke aandachtspunten naar voren: een stijging in pesten en het niet voldoende treffen van maatregelen indien nodig. Bij veel scholen ontbreekt de volledige Plan-Do-Check-Act (PDCA) cyclus, waarbij er constant gewerkt wordt aan het verbeteren en borgen van de veiligheid op en rond de school. Hieronder geven we enkele tips om hiermee aan de slag te gaan.

Tips voor VS1 Veiligheid

Visie op veiligheid

Om invulling te kunnen geven aan deze standaard, is het van belang dat de school een eigen visie heeft op de veiligheid. Daarmee wordt het fundament gelegd voor het garanderen van een veilige leeromgeving voor leerlingen en personeel op school. In deze visie kunnen de volgende thema’s aan bod komen:

• Fysieke veiligheid: Hoe zorgen we dat de fysieke veiligheid van de leerling op weg naar en in de school is verzekerd?
• Sociale veiligheid: Hoe willen wij dat de leerlingen en het personeel met elkaar omgaan?
• Psychische veiligheid: Hoe dragen we zorg voor de mentale gezondheid van de leerlingen?
• Protocollen en beleid: Welke protocollen hanteren we om de veiligheid te borgen of verbeteren?
• Verantwoordelijkheden: Wie stellen we verantwoordelijk voor de algemene veiligheid, incidenten en het beleid hiervoor?
• Monitoring: Hoe monitoren we de veiligheid onder de leerlingen en het personeel?
• Maatregelen: Hoe reageren we op verbeterpunten die uit deze monitoring komen?

Deze visie draagt eraan bij dat de volledige PDCA-cyclus rondom veiligheid op en rond de school constant wordt doorlopen. In dit artikel gaan we verder in op de onderliggende aspecten, mede gebaseerd op de benoemde punten in De Staat van het Onderwijs 2024.

Fysieke veiligheid

Leerlingen moeten veilig kunnen worden ontvangen op school. Dit begint al met de reis naar de school toe, waarbij verkeersveiligheid een grote rol speelt. Periodieke voorlichting over het verkeer kan hier vooral in het basisonderwijs al veel aan bijdragen. Daarnaast moet het schoolterrein een veilige plek zijn. Dit vereist een beleid dat onbevoegde personen buiten houdt en duidelijke richtlijnen voor het gedrag van leerlingen op en rond het schoolterrein. Als laatste is het goed om een concreet beeld te hebben over de vereiste stappen bij noodsituaties en ook hier de leerlingen goed over in te lichten. Ontruimingsoefening en voorlichten zorgen ervoor dat leerlingen weten wat er moet gebeuren in geval van nood.

Sociale veiligheid en Pesten

Lodewick et al. (2023), concludeerde dat in het PO 17% en in het VO 9% van de leerlingen aangaf gepest te worden, een stijging ten opzichte van voorgaande jaren. Pesten vereist daarom een dringende aanpak. Cruciaal hierbij is dat er zowel een preventief als curatief beleid wordt gevoerd. Preventieve maatregelen omvatten het creëren van een schoolcultuur waar pesten vanaf het begin tot het einde van de schoolperiode bespreekbaar is. Dit houdt in dat niet alleen de negatieve effecten van pesten worden benadrukt, maar ook dat een klimaat wordt gecreëerd waarin leerlingen zich veilig voelen om incidenten te melden wanneer deze zich voordoen. Pesten is echter onvermijdelijk en wanneer het voorkomt is het van belang dat de school hier voortvarend mee omgaat. Hierbij is het goed om niet alleen aandacht te besteden aan de gepeste leerling, maar ook aan de pester en de middengroep die hier vaak bij betrokken is.

Psychische veiligheid

De mentale gezondheid is een belangrijk aspect van veiligheid waar veel scholen nog te weinig aandacht aan besteden. Uit een bevinding in De Staat van het Onderwijs blijkt dat meer dan de helft van de jongeren tussen 10 en 18 jaar, na een opiniepeiling onder meer dan 1.000 respondenten, aangeeft dat er op school geen aandacht wordt besteed aan mentale gezondheid, of dat ze hier onvoldoende van op de hoogte zijn. Aandacht voor onderwerpen zoals depressie, eetstoornissen en burn-outs kan zorgen voor een open sfeer waarbij jongeren sneller om hulp durven te vragen. Dit kan worden bereikt door concrete activiteiten rond deze onderwerpen te organiseren, maar ook door het personeel aan te moedigen deze onderwerpen bespreekbaar te maken in de klas en alert te zijn op opvallende situaties.

Protocollen

Om de veiligheid structureel te waarborgen is het belangrijk om hier de juiste protocollen te hanteren. Deze worden vaak samengevoegd in één concreet veiligheidsbeleid, waarin staat beschreven welke maatregelen de school treft om te veiligheid te bevorderen, hoe incidenten worden geregistreerd en hoe de school deze maatregelen en incidenten evalueert. Hierbij is het belangrijk dat de juiste mensen bekend zijn met het veiligheidsbeleid en dat hier ook daadwerkelijk naar wordt gehandeld. Het helpt hierbij om dit beleid daarom periodiek te evalueren, niet alleen op effectiviteit, maar ook op bekendheid onder personeel en leerlingen. De Staat van het Onderwijs benadrukt echter dat het voldoen aan de wettelijke vereisten van het veiligheidsbeleid geen garantie biedt voor een veilige schoolomgeving. Het is daarom van groot belang om de volledige PDCA-cyclus te doorlopen, zoals hieronder besproken in Monitoring en Evaluatie en Maatregelen indien nodig.

In dit proces betrekken scholen ook vaak de RI&E (Risico-inventarisatie en -evaluatie). Hoewel dit ook een belangrijk instrument is in het zorgen voor een veilige school, is dit geen direct onderdeel van de standaard VS1 Veiligheid. De RI&E komt namelijk voort uit arbowetgeving en is daarmee geen onderdeel van de inspectiestandaard VS1. De RI&E kan natuurlijk wel gewoon deel uitmaken van de PDCA-cyclus rondom veiligheid.

Huiselijk geweld en kindermishandeling

De meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling is een wettelijk verplicht beleidsdocument waarin het protocol staat beschreven rondom huiselijk geweld en kindermishandeling. Hoewel de meeste scholen over dit beleid beschikken, wordt de bekendheid en het functioneren hiervan vaak onvoldoende benadrukt. Naast een overziend oog om de veiligheid te bevorderen in en rond het schoolgebouw, is het ook belangrijk om een oog open te houden voor een mogelijke onveilige thuissituatie. Het is belangrijk om te zorgen dat het personeel op de hoogte is van dit beleid en weet wanneer en hoe dit gebruikt kan worden. Denk hierbij aan het onder de aandacht brengen van de meldcode bij nieuw personeel of een periodieke controle op de bekendheid onder het huidige personeel. Ook stellen veel scholen een aandachtsfunctionaris aan die fungeert als vraagbaak en de bekendheid en naleving van de meldcode stimuleert.

Verantwoordelijkheden

Om de algemene veiligheid en in het bijzonder het tegengaan van pesten te verbeteren en borgen is het noodzakelijk om de juiste verantwoordelijkheden toe te wijzen. Veel scholen benoemen voor de algemene veiligheid een veiligheidscoördinator. Deze heeft als taak om de protocollen en maatregelen zoals beschreven in het veiligheidsbeleid uit te voeren, incidenten te registeren en op basis daarvan het veiligheidsbeleid voortdurend te evalueren. Daarnaast is het wettelijk verplicht om iemand verantwoordelijk te stellen die fungeert als aanspreekpunt voor pesten en de effectiviteit en bekendheid van het pestprotocol bewaakt. Hierbij is vooral de bekendheid van deze anti-pestcoördinator van belang. Dit draagt bij aan de open sfeer waarbij leerlingen naar voor durven komen wanneer pesten voorkomt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan voorlichtingsmomenten, contact naar de ouder(s)/verzorger(s), of het voldoen aan de wettelijke vereiste van het benoemen van deze persoon in de schoolgids.

Monitoring

Om te waarborgen of de veiligheid daadwerkelijk op gewenst niveau is, dient de school veiligheid minimaal jaarlijks te monitoren. De Staat van het Onderwijs concludeerde namelijk dat voldoen aan de wettelijke vereisten rondom veiligheid in veel gevallen niet gelijk stond aan een daadwerkelijk veilig gevoel onder de betrokkenen. Belangrijk hierbij is om ook echt alle belanghebbenden bij dit proces te betrekken. Bevraag niet alleen de leerlingen zelf over het veiligheidsgevoel, maar ook hoe hun ouder(s)/verzorger(s) en het personeel dit ervaren. Het registreren van incidenten kan helpen met de monitoring van de protocollen en het geschreven beleid. Ook hiervoor geldt dat het creëren van een open sfeer ervoor kan zorgen dat er betrouwbare en daardoor ook bruikbare resultaten uitkomen.

Evaluatie en Maatregelen indien nodig

Om de Plan-Do-Check-Act-cyclus volledig rond te krijgen, is de evaluatie en het treffen van maatregelen op basis van deze evaluatie een van de belangrijkste aspecten. Zo bleek dat met meer dan 30% van de meldingen van pesten op het VO niks wordt gedaan. Het is daarom belangrijk om periodiek met belanghebbenden en verantwoordelijken om de tafel te zitten om de monitoring van veiligheid en incidenten te bespreken. Dit zorgt ervoor dat kwalitatief goede resultaten worden behaald met zo min mogelijk inspanning. Bekijk de probleemfactoren en stel benodigde plannen en acties op. Helaas is het niet gegeven dat deze acties het probleem oplossen. Daarom is het minstens zo belangrijk om de uitvoering en werking hiervan goed in beeld te houden en ook dit periodiek te evalueren. Constant en structureel aandacht blijven houden voor het welbevinden is immers de perfecte manier om een optimale leeromgeving te verzorgen voor leerlingen.

De stip op de horizon voor VS1

In de ideale situatie voor VS1 Veiligheid ervaren leerlingen een veilige leeromgeving waarin pesten geen ruimte krijgt. Er wordt consistent aandacht besteed aan de bekendheid van de benodigde protocollen onder zowel leerlingen als personeel. Er wordt periodiek gemonitord of het welbevinden op het gewenste niveau is en indien nodig worden de juiste acties ondernomen. De volledige PDCA-cyclus wordt voortdurend toegepast binnen de school, waardoor de school haar leerlingen kan verwelkomen in een veilige omgeving.