(On)voldoende naar goed: OP6 Afsluiting in het VO

In de blogreeks ‘(On)voldoende naar goed’ gaan we in elke editie in op een standaard uit het onderzoekskader van de Inspectie van het Onderwijs. We geven je praktische tips om invulling te geven aan de wettelijke basiskwaliteit. Deze keer: OP6 (Afsluiting) voor scholen in het voortgezet onderwijs.

De standaard OP6 Afsluiting heeft alles te maken met de examinering. Denk bijvoorbeeld aan PTA’s, examenreglementen en de examencommissie. In een recent onderzoek van de Onderwijsinspectie bleek OP6 nog op veel scholen onvoldoende te zijn. Wat houdt deze standaard nou echt in, en wat zijn belangrijke aandachtspunten? Je leest er meer over in deze blog!

OP6 Afsluiting in het waarderingskader voortgezet onderwijs

In het onderzoekskader is de omschrijving van OP6 als volgt: “De afsluiting van het onderwijs verloopt zorgvuldig”. Zoals bij elke standaard, horen daar een aantal deugdelijkheidseisen bij. Een aardig stuk tekst, waar best wat elementen bij komen kijken. Om dit concreter te maken, splitsen we OP6 op in drie losse onderdelen:

• De school zorgt ervoor dat alle leerlingen goed worden voorbereid op de afsluiting van het onderwijs.
• Een onafhankelijke en deskundige examencommissie borgt de kwaliteit van de toetsing en de examinering.
• De school heeft een Programma van Toetsing en Afsluiting (PTA) en een examenreglement (voor 1 oktober toegezonden aan de onderwijsinspectie en examenkandidaten), die beide voldoen aan de eisen van de wetgeving. Met deze documenten maakt de school tijdig aan leerlingen en ouders duidelijk hoe het schoolexamen en het centraal examen georganiseerd zijn, welke regels daarbij gelden en welke maatregelen de school hanteert bij leerlingen die zich niet aan de regels houden. Ook moet duidelijk zijn welke examens leerlingen op welke manier kunnen herkansen, welke stof wanneer wordt geëxamineerd, hoe het examen meeweegt en welke vrijstellingen gelden. De examinering verloopt volgens het PTA en het examenreglement.

Concreet betekent dit dus dat sprake moet zijn van goede voorbereiding op de afsluiting, een functionerend examencommissie en goede PTA’s en examenreglementen.

Herstelopdrachten voor OP6

Afgelopen oktober schreef de Onderwijsinspectie dat de kwaliteit van het schoolexamenproces op veel scholen tekortschiet. Naar aanleiding van een onderzoek naar de schoolexaminering op 127 schoolafdelingen bleek namelijk dat in alle gevallen sprake was van tekortkomingen. Bij maar liefst een derde van de onderzochte schoolafdelingen is het oordeel ‘onvoldoende’ gegeven, doordat er sprake was van aanzienlijke tekortkomingen. Getoetste stof bleek bijvoorbeeld niet voldoende terug te komen in het PTA, of niet alle verplichte examenstof werd getoetst. In de praktijk bleek daarnaast dat de examencommissies vaak nog niet voldoende (kunnen) fungeren als spil in de kwaliteitsborging. In deze blog geven we, mede gebaseerd op de conclusies van de inspectie, een aantal tips voor de wijze waarop invulling gegeven kan worden aan de eisen uit deze standaard.

Tips voor OP6 Afsluiting

Visie op afsluiting

Om invulling te kunnen geven aan de examinering, is het van belang dat de school een eigen visie heeft op de afsluiting. Daarmee wordt het fundament gelegd voor een eenduidige aanpak binnen de school en de verschillende vaksecties. In het onderzoek naar de kwaliteit van schoolexaminering concludeerde de inspectie namelijk dat nog niet elke school of bestuur een visie op afsluiting heeft. De visie kan bijvoorbeeld betrekking hebben op:

• De hoeveelheid toetsen en de verdeling over de tijd.
• Gewenste toetsvorm: Wordt er summatief getoetst, of zet de school ook formatieve toetsing in?
• Hoe er wordt getoetst: Wil de school bijvoorbeeld vooral kennis toetsen, of juist met praktijkopdrachten werken?
• Afsluitend karakter: Hoe zorgt de school dat de eindtermen idealiter één keer, of hooguit enkele keren, getoetst worden?
• Borging: Hoe wordt de kwaliteit van toetsing geborgd?

De inspectie constateerde bovendien dat bij minder dan de helft van de scholen de visie ook daadwerkelijk terug te zien is in het PTA. Daarom is het ook belangrijk dat de visie door het team wordt gedragen, en dat vaksecties in gesprek gaan om de visie door te vertalen naar hun vak en PTA.

Deskundige en onafhankelijke examencommissie

Sinds 2021 zijn alle middelbare scholen wettelijk verplicht om een examencommissie te hebben. De examencommissie moet de kwaliteit van de schoolexaminering borgen. In de praktijk adviseert de examencommissie vaak over de omgang met onregelmatigheden; dat is toegestaan, maar geen wettelijk verplichte taak. De rol van de examencommissie is een stuk breder. De taken van de examencommissie zijn onder meer:

• Gevraagd en ongevraagd adviseren over de processen rondom examinering;
• Bewaken dat examinering zorgvuldig plaatsvindt;
• Het opstellen van (een concept van) het examenreglement;
• Het opstellen van (een concept van) het PTA;
• Vaststellen van richtlijnen voor beoordeling van schoolexamens;
• Borgen van het afsluitend karakter van de schoolexamens;
• Het uitvoeren van een jaarlijkse evaluatie van het eigen werk en de kwaliteit van de schoolexaminering. Van de jaarlijkse evaluatie moet een jaarverslag worden opgesteld, dat ook een advies bevat aan de schoolleiding of het bestuur.

De examencommissie moet de ruimte hebben om haar taken uit te kunnen voeren. Dat vraagt om onafhankelijkheid binnen de school en investering in de deskundigheid van de leden.

Afbakening examensecretaris en examencommissie

Op veel scholen maakt de examensecretaris deel uit van de examencommissie. De inspectie merkt in haar rapport op dat dit een risico kan zijn voor de examencommissie. De examensecretaris is doorgaans namelijk het meest deskundig over examinering en tegelijkertijd belast met de uitvoering rondom de examens, waar de examencommissie juist op toeziet. De afbakening van taken en verantwoordelijkheden kan daarmee vervagen. Bovendien kunnen examencommissies hiermee te afhankelijk worden van de kennis en kunde van één lid. Dit onderstreept het belang van investering in de deskundigheid van alle leden.

Eenduidige toetsing

Het is belangrijk dat leerlingen weten wat zij kunnen verwachten en dat zij goed worden voorbereid op de schoolexaminering. Dat vraagt om een eenduidige aanpak van docenten binnen de vaksecties. Door secties periodiek te laten reflecteren op de schoolvisie op toetsing en afsluiting, kan daarin meer aansluiting worden gecreëerd. Dit kan worden verwerkt in een vakwerkplan. Binnen de sectie kunnen docenten vervolgens met elkaar in gesprek over een gezamenlijke werkwijze, bijvoorbeeld rondom het toelichten van het PTA en het nabespreken van schoolexamens.

Examenreglement

De school is verplicht om een examenreglement te hebben. De examencommissie doet hiervoor een voorstel. Na vaststelling (met instemming van de MR) moet het examenreglement jaarlijks vóór 1 oktober worden toegezonden aan de kandidaten en de inspectie. Het examenreglement bevat onder andere:

• Regels over de organisatie en gang van zaken tijdens het eindexamen
• Informatie over maatregelen bij onregelmatigheden
• Inhaal- en herkansingsmogelijkheden voor de schoolexamens
• Gegevens van de commissie van beroep

De VO-raad heeft een checklist examenreglement opgesteld die als hulpmiddel kan fungeren.

Programma van toetsing en afsluiting (PTA)

Ook het PTA is een belangrijk onderdeel van de schoolexaminering. Deze moet niet alleen alle verplichte domeinen dekken, maar ook aan een aantal inhoudelijke eisen voldoen. Denk daarbij bijvoorbeeld aan:

• De vorm, weging en getoetste domeinen
• Een duidelijke inhoudelijke beschrijving van de toets
• De status van de inhoud van de toets: moet de inhoud in het schoolexamen worden getoetst, komt de inhoud óók in het CE aan bod, of heeft de school zelf voor deze inhoud gekozen?
• De planning van toetsen en herkansingen

Ook het PTA wordt jaarlijks aangeleverd aan de kandidaten en de onderwijsinspectie. De examencommissie doet een voorstel voor het PTA en ziet toe op de kwaliteit van de uitvoering.

Inhoud, uitvoering, proces én resultaten evalueren

Veel scholen besteden aandacht aan het systematisch evalueren van de schoolexaminering. In de praktijk gaat dit echter vooral om het evalueren van de resultaten. Bij evaluatie van de examinering door de schoolleiding, examencommissies én vaksecties is het belangrijk om ook andere aspecten mee te nemen. Concreet betekent dit dat in de evaluatie ook de inhoud, weging, niveau en uitvoering wordt betrokken.

De stip op de horizon voor OP6

In de ideale situatie voor OP6 Afsluiting in het voortgezet onderwijs is er sprake van een synergie tussen alle betrokken partijen: leerlingen, docenten, examencommissie en schoolleiding. Elke leerling wordt goed voorbereid op de examens, waarbij toetsing wordt ingezet als een hulpmiddel voor leerontwikkeling. De examencommissie fungeert als hoeder van de kwaliteit, waarbij hun onafhankelijkheid en deskundigheid gewaarborgd is. Daarmee wordt gezorgd voor een robuuste, eerlijke en transparante examinering, die vertrouwen wekt bij alle betrokkenen.