In de blogreeks ‘(On)voldoende naar goed’ gaan we in elke editie in op een standaard uit het onderzoekskader van de Inspectie van het Onderwijs. We geven je praktische tips om invulling te geven aan de wettelijke basiskwaliteit. Deze keer: VS2 Schoolklimaat voor scholen in het voortgezet onderwijs.
De standaard VS2 Schoolklimaat gaat over het inrichten van een prettige schoolomgeving waar een goede sfeer heerst, waar respect wordt getoond voor elkaars opvattingen en ideeën en waar de leerlingen worden voorbereid op het leven in de maatschappij. Wat houdt deze standaard nu echt in, en wat zijn belangrijke aandachtspunten? Je leest er meer over in deze blog!
VS2 Schoolklimaat in het waarderingskader van de inspectie
Het onderzoekskader omschrijft VS2 Schoolklimaat als volgt: “De school heeft een schoolklimaat dat bijdraagt aan het ontwikkelen van sociale en maatschappelijke competenties.” Hoewel de standaard VS2 in het primair- en voortgezet onderwijs identiek is, is de uitvoering in de praktijk heel anders. Om uitgebreid op de eisen van deze standaard in te gaan, behandelt deze blog daarom alleen standaard VS2 in het voortgezet onderwijs. VS2 Schoolklimaat wordt opgesplitst in vijf losse onderdelen:
De standaard VS2 Schoolklimaat omvat dus veel meer dan alleen een fijne sfeer op school. In deze blog gaan we in op de verschillende aspecten.
Schoolklimaat naast veiligheid en burgerschap
Veiligheid en burgerschap staan de laatste jaren volop in de belangstelling binnen het onderwijs. Dit blijkt uit De Staat van het Onderwijs 2024, waarin deze thema's uitgebreid werden belicht, en uit het grote aantal herstelopdrachten dat scholen krijgen bij inspectiebezoeken. Hoewel we eerder al verdiepende blogs publiceerden over zowel veiligheid als burgerschap, blijft er een belangrijk element vaak onderbelicht: het schoolklimaat.
Het schoolklimaat vormt de brug tussen veiligheid en burgerschap. Veiligheid legt de basis voor een prettige leeromgeving, terwijl burgerschap richting geeft aan maatschappelijke vorming. Het schoolklimaat verbindt deze elementen door veiligheid te vertalen naar dagelijkse interacties en burgerschapsonderwijs betekenisvol te maken. Problemen met veiligheid of burgerschap zijn dan ook vaak terug te voeren op tekortkomingen in het schoolklimaat. Zo kan onbegrip tussen verschillende groepen leerlingen leiden tot een onveilige sfeer en weerstand tegen burgerschapsactiviteiten.
Een investering in het schoolklimaat versterkt daarom zowel de veiligheid als het burgerschapsprogramma van een school. Dit vraagt om een duidelijke aanpak waarin de samenhang tussen deze drie elementen centraal staat. In deze blog belichten we het belang van het schoolklimaat en beschrijven we hoe je dit kunt verbinden met burgerschap en veiligheid.
De uitdaging van aandacht voor diversiteit
Een recent NOS-onderzoek onder 125 middelbare scholen laat zien dat driekwart van de scholen onenigheid ervaart tijdens Paarse Vrijdag, een dag die juist bedoeld is voor diversiteit en acceptatie. Dit voorbeeld illustreert een breder vraagstuk: meer aandacht voor diversiteit en inclusie leidt niet vanzelfsprekend tot meer begrip. Zonder doordachte aanpak kan het zelfs averechts werken en verdeeldheid in de hand werken.
De situatie wordt uitdagender door recente bezuinigingen op het cultuuronderwijs. Juist op het moment dat scholen zoeken naar effectieve manieren om leerlingen in contact te brengen met verschillende culturen en opvattingen, nemen de beschikbare middelen af. Dit stelt scholen voor een belangrijke vraag: hoe creëer je met beperkte middelen een schoolklimaat waarin verschillende perspectieven en achtergronden op een natuurlijke manier samenkomen?
Het gaat dus niet om de hoeveelheid aandacht voor diversiteit en cultuur, maar om de kwaliteit en afstemming ervan. De uitdaging voor scholen ligt in het ontwikkelen van een aanpak die past bij hun specifieke leerlingenpopulatie en die daadwerkelijk bijdraagt aan wederzijds begrip en respect.
Tips voor VS2 Schoolklimaat
Visie op het schoolklimaat
Een duidelijke visie op het schoolklimaat vormt het fundament voor een prettige leeromgeving. Overweeg om in deze visie een antwoord te geven op vijf kernvragen:
- Voorbereiding op de maatschappij
- Hoe zien we de rol van de school als veilige oefenplaats?
- Welke concrete activiteiten zetten we in voor een positief schoolklimaat?
- Hoe meten we systematisch de effectiviteit van deze activiteiten?
- Rol van het bestuur
- Hoe faciliteert en ondersteunt het schoolbestuur het beoogde schoolklimaat?
- Welke middelen en ondersteuning zijn beschikbaar?
- Voorbeeldrol personeel
- Welke verwachtingen hebben we van ons personeel bij het uitdragen van basiswaarden?
- Hoe zorgen we ervoor dat deze verwachtingen worden waargemaakt?
- Aansluiting leerlingenpopulatie
- Hoe sluiten onze activiteiten aan bij de diverse behoeften van leerlingen?
- Hoe zorgen we dat aandacht voor cultuur en verschillende opvattingen leidt tot verbinding?
- Aanpak ongewenste uitingen
- Welke systematische aanpak hanteren we bij uitingen die tegen basiswaarden ingaan?
- Hoe waarborgen we een consequente en effectieve handelswijze?
Een heldere visie op deze thema's stelt scholen in staat doelgericht te werken aan een schoolklimaat waarin alle leerlingen zich kunnen ontwikkelen en waarin verschillende culturen en opvattingen respectvol samenkomen.
Voorbereiding op de maatschappij
Bij de voorbereiding op het leven in de maatschappij fungeert de school als oefenplaats voor sociale en maatschappelijke competenties. Waar burgerschapsonderwijs zich richt op de ontwikkeling van kennis, houdingen en vaardigheden, vormt het schoolklimaat de dagelijkse context waarin deze lessen tot leven komen.
Om deze vertaalslag te maken zijn concrete activiteiten nodig die verder gaan dan alleen een 'fijne sfeer'. Het draait om het actief bevorderen van respect, verdraagzaamheid en begrip. Een aantal voorbeelden zijn:
- Leerlingen betrekken bij het opstellen en handhaven van gedragsregels
- Een actieve leerlingenraad die zowel meedenkt over beleid als eigen activiteiten organiseert
- Uitwisselingsprogramma's met scholen in andere landen of met een andere leerlingenpopulatie
- Leerling-gedreven initiatieven zoals een Gender and Sexuality Alliance of een eco-team
- Podia waar leerlingen hun talenten en identiteit kunnen tonen aan de schoolgemeenschap
Bij het ontwikkelen van activiteiten is het essentieel dat deze toegankelijk zijn voor alle leerlingen. Zo is een leerlingenraad een waardevolle activiteit, maar biedt deze slechts een beperkt aantal leerlingen de mogelijkheid om de beoogde ervaringen op te doen. Daarom is het belangrijk om ook schoolbrede activiteiten te organiseren waaraan iedere leerling actief kan deelnemen en van kan leren.
Tip: Formuleer een schoolbrede ambitie voor het schoolklimaat. Een gedeelde ambitie zorgt dat iedereen aan hetzelfde doel werkt. Beschrijf hierin:
- De gewenste interactie tussen leerlingen en personeel
- De belangrijkste waarden in de dagelijkse omgang
Meet regelmatig de effectiviteit van activiteiten door:
- Tevredenheidsonderzoeken die verder gaan dan algemene vragen over sfeer en veiligheid
- Specifiek onderzoek naar ervaringen van verschillende groepen leerlingen
- Het opstellen van concrete verbeterplannen
- Het toewijzen van duidelijke verantwoordelijkheden voor de uitvoering
Rol van het bestuur
Het schoolbestuur heeft een wettelijke plicht om het schoolklimaat te versterken. Als verbindende schakel tussen scholen speelt het bestuur een cruciale rol in het vertalen van de basiswaarden naar de dagelijkse praktijk. Een gezamenlijke visie van school en bestuur vormt hierbij het fundament - zo versterken acties op alle niveaus elkaar.
Het bestuur kan op verschillende manieren bijdragen aan een positief schoolklimaat:
- Een schoolklimaat-coördinator aanstellen die regelmatig scholen bezoekt, gesprekken voert met betrokkenen en gerichte ondersteuning biedt bij uitdagingen
- Budget beschikbaar stellen voor activiteiten in het teken van schoolklimaat, juist nu bezuinigingen op cultuuronderwijs scholen voor uitdagingen stellen
- Expertise ontwikkelen door trainingen en voorlichtingen te geven over het vertalen van basiswaarden naar de schoolpraktijk
- Handreikingen uit te werken, bijvoorbeeld op het gebied van de voorbeeldrol van docenten
- Netwerken creëren tussen scholen, waardoor best practices en ervaringen gedeeld kunnen worden
Door deze samenwerking tussen bestuur en scholen ontstaat een bredere en effectievere aanpak. Het bestuur kan succesvolle methoden identificeren en delen, waardoor scholen niet individueel oplossingen hoeven te bedenken voor complexe vraagstukken rond verschillende opvattingen en achtergronden.
Voorbeeldrol personeel
De brug tussen veiligheid en burgerschap wordt dagelijks gebouwd door het personeel van de school. Als rolmodellen die vijf dagen per week voor de klas staan, vertalen zij de basiswaarden naar de praktijk. Deze voorbeeldfunctie lijkt vanzelfsprekend, maar vraagt om bewuste aandacht en systematische borging. Een effectieve aanpak bestaat uit verschillende onderdelen, zoals:
- Werving en selectie: De voorbeeldfunctie en het naleven van basiswaarden kan worden meegenomen in sollicitatieprocedures, waardoor dit vanaf dag één onderdeel is van de professionele identiteit
- Inwerken en ontwikkeling: Nieuw personeel krijgt tijdens het inwerkprogramma concrete handvatten voor hun voorbeeldrol, zoals het bespreken van actuele gebeurtenissen, het tonen van respect voor verschillende opvattingen en het creëren van een inclusieve sfeer
- Doorlopende professionalisering: Via voorlichtingen of teamdiscussies blijft het team zich ontwikkelen in het vormgeven van de basiswaarden
- Systematische monitoring: De voorbeeldfunctie kan worden opgenomen als onderdeel van de gesprekkencyclus én lesobservaties, waardoor er continu aandacht is voor ontwikkeling op dit gebied
Tip: Voor een uitgebreide kijk op de rol van docenten in de klas verwijzen we naar onze blog over OP3 Pedagogisch-didactisch handelen.
Aansluiting leerlingenpopulatie: van aandacht naar afstemming
Goedbedoelde aandacht voor diversiteit en inclusie kan soms averechts werken. Een effectief schoolklimaat vraagt niet om meer aandacht voor verschillende culturen en opvattingen, maar om een zorgvuldige afstemming op de specifieke leerlingenpopulatie. Twee praktijkvoorbeelden illustreren dit:
De oplossing ligt in een genuanceerde, stapsgewijze aanpak vanuit de leefwereld van de leerlingen. Door eerst te begrijpen wie je leerlingen zijn en welke ervaringen zij meebrengen, kun je activiteiten ontwikkelen die werkelijk bijdragen aan wederzijds begrip. Een open klassengesprek over verschillende perspectieven of een gezamenlijk project waarin leerlingen elkaars achtergronden leren kennen, blijkt soms effectiever dan een grootschalige schoolbrede viering.
Tip: Begin met een grondige analyse van je leerlingenpopulatie. Breng in kaart welke verschillende culturen, achtergronden, religies en overtuigingen vertegenwoordigd zijn in je school. Dit vormt de basis voor een aanpak die recht doet aan alle leerlingen. Daarnaast krijgt de school door de meningen van leerlingen over maatschappelijke thema's in kaart te brengen niet alleen inzicht in haar eigen positie, maar ook in de behoeften vanuit de leefwereld van de leerlingen. Voor het in beeld brengen van de leerlingenpopulatie verwijzen we naar onze blog over dit onderwerp.
Aanpak ongewenste uitingen
Een preventief beleid voor ongewenste uitingen is belangrijk, maar de aanpak van incidenten is minstens zo cruciaal voor een sterk schoolklimaat. Juist wanneer basiswaarden worden overschreden, kan de school laten zien waar ze voor staat. De uitdaging: krachtig reageren op ongewenst gedrag zonder het leermoment te verliezen.
Een veelvoorkomende valkuil is inconsistentie tussen docenten. Als de ene docent een stevige maatschappelijke discussie toelaat waar de ander direct ingrijpt, ondermijnt dit het schoolklimaat en schept het verwarring over wat acceptabel is.
Een effectieve schoolbrede aanpak vraagt om een duidelijk pedagogisch interventiemodel. Dat zou er bijvoorbeeld als volgt uit kunnen zien:
Niveau 1: Bewustwording en leermoment
- Voor onbedoelde overschrijdingen van basiswaarden
- Focus op bewustwording en pedagogisch moment
- Gebruik situatie als leerkans via reflectie en dialoog
- Gericht op zowel individuele leerling als groep
Niveau 2: Patronen herkennen
- Bij herhaalde of bewuste overschrijdingen
- Analyseer patronen en bredere context
- Kijk naar groepsdynamiek en thuissituatie
- Betrek ouders en documenteer incidenten
Niveau 3: Systematische aanpak
- Bij onvoldoende effect eerdere interventies
- Planmatige benadering met gedragsanalyse
- Gerichte interventies
- Inzet volledige ondersteuningsstructuur
Niveau 4: Grenzen stellen
- Bij ernstige bedreiging schoolklimaat
- Duidelijke grenzen handhaven
- Externe expertise betrekken
- Formele maatregelen vanuit pedagogisch perspectief
Scholen hoeven uiteraard niet zelf het wiel uit te vinden. Veelgebruikte methodieken zoals PBS (Positive Behavior Support) kunnen ook een basis bieden voor een schoolbreed interventiemodel.
Door een interventiemodel expliciet te maken en op te nemen in beleid voor docenten, creëer je een consistent kader dat bijdraagt aan een prettig schoolklimaat. Monitor de effectiviteit van deze aanpak via lesobservaties en tevredenheidsonderzoeken, met specifieke aandacht voor hoe verschillende groepen leerlingen de consistentie en gevolgen van de aanpak ervaren.
De stip op de horizon voor VS2
In een ideale situatie vormt het schoolklimaat een natuurlijke brug tussen veiligheid en burgerschap. Leerlingen en personeelsleden leven in een omgeving waar respect en begrip niet alleen worden uitgesproken, maar dagelijks worden voorgeleefd. Verschillen in cultuur, religie, geaardheid en opvattingen worden niet simpelweg ‘getolereerd’ of ‘gevierd’, maar vormen de basis voor dialoog en wederzijds begrip. Deze ambitie wordt realiteit door een doordachte aanpak waarin:
- School en bestuur gezamenlijk bouwen aan een schoolklimaat dat past bij hun specifieke leerlingenpopulatie
- Personeel zich bewust is van hun voorbeeldrol en hier consistent naar handelt
- Activiteiten rondom diversiteit en inclusie voortkomen uit de behoeften van de schoolgemeenschap
- Duidelijke kaders bestaan voor het omgaan met uitingen die de basiswaarden overschrijden
Door het schoolklimaat op deze manier centraal te stellen, versterken scholen niet alleen de veiligheid en het burgerschapsonderwijs, maar creëren ze een basis waarop leerlingen zich optimaal kunnen ontwikkelen tot zelfbewust deelnemers van de samenleving.
Contact opnemen
Blijf op de hoogte

(On)voldoende naar goed: OP4 Onderwijstijd in het VO

(On)voldoende naar goed: OP2 Zicht op ontwikkeling en begeleiding in het PO

Bijgestelde onderzoekskaders beschikbaar in OnSpect

De wettelijke vereisten voor de schoolgids

Eerste OnSpect netwerkdag: alle aanwezigen bedankt!
